جست و جوی مدام

محمدرضا مقدسیان

«استاکر» دست‌کم از دو وجه یکی از پخته‌ترین آثار تارکوفسکی است. از یک سو یکی از درونی و شخصی‌ترین آثار اوست و از دیگر سو از منظر تکنیک و شیوه روایت بصری جزو منسجم‌ترین و افتاده‌ترین آثار او تلقی می‌شود. «استاکر» به مثابه مراقبه توامان فیلم‌ساز و مخاطب و تلاش برای حضور در لحظه و سفری درونی است. تارکوفسکی در «استاکر» سراغ سویه‌ای از روان مخاطب می‌رود که در دل زندگی مدرن و سریع و نه‌چندان معطوف به توجهش، مغفول مانده است. تارکوفسکی در «استاکر» در نقش یک بلدراه یا به عبارتی بهتر یک جست‌وجوگر محض ظاهر می‌شود و با حذف برخی عناصر بصری و با تکیه بر داستان و شخصیت‌هایی که انتخاب کرده است، اثری تعاملی را به مخاطبش عرضه می‌کند. در واقع در این اتمسفر این مخاطب و شخصیت‌های درون اثر هستند که به موازات دنیای فیلم را کشف می‌کنند. اما چرا کشف و نه خلق؟ نکته این‌جاست که تارکوفسکی با حذف عمده تصاویری که شخصیت‌های درون اثر به چشم می‌بینند، این فرصت را برای مخاطب ایجاد می‌کند تا با تکیه بر درونیات و دنیای ذهنی خودش اثر را تصور و تصویر کند. اما این تصور کردن بر چه پایه‌ای است؟ بر پایه داشته‌های آشکار و نهانی روانی مخاطب که به فراخور مواجه شدن با صحنه‌های فیلم بروز پیدا می‌کنند و منجر به درک اثر و انگیزه حرکت شخصیت‌ها می‌شود. این‌جاست که فیلم ماهیت مراقبه‌ای می‌یابد. مخاطب خواسته یا ناخواسته در اثر فرصتی که فیلم و فضای آرام و متینش برایش ایجاد می‌کند، فرصتی برای مکث کردن و از درونیات و آرزوهای واقعی و محتویات روانش آگاه‌تر شدن می‌یابد. مگر نه این‌که شخصیت‌های فیلم هم به دنبال کشف راز خانه درون «منطقه» هستند؟ مگر نه این‌که درنهایت آرزوهایی که واقعا دارند و نه آن‌چه فکر می‌کنند آرزوی آن‌هاست، نمایان می‌شود؟ مگر نه این‌که کشف واقعیت درون منجر به خودکشی «خارپشت» شده است؟ این‌جاست که آن‌چه تحت عنوان نه‌چندان قابل فهم و دفاع ریتم کند و الخ مطرح می‌شود، رنگ می‌بازد و این تنها هم‌خوانی ریتم و محتواست که معنا پیدا می‌کند. «استاکر» یکی از مصادیق این هم‌نشینی قاعده‌مند و هم‌راستاست.

با مهر به گذشته بنگر

محسن آزرم

مهم‌ترین لحظه‌ زندگی هر آدمی شاید آن لحظه‌ای‌ است که به «عزیزترین و درونی‌ترین» آرزویش می‌رسد. همیشه چیزی هست که بیش از هر چیز رنجش می‌دهد و همیشه حرف زدن از این چیز با دیگرانْ بی‌فایده‌‌ترین کار ممکن است. چگونه می‌شود از چیزی گفت که مایه‌ آزار است و چگونه می‌شود آزاری را که جایی در ذهن آدم جا خوش می‌کند، برای دیگری توضیح داد. اما استاکر، این مرد شوریده بی‌قرارِ نترس، در فیلم آندری تارکوفسکی، لحظه‌ای که همراه نویسنده و استاد روبه‌روی آن اتاق ایستاده، بعد از گفتن این چیزها اضافه می‌کند: «وقتی کسی زندگی گذشته‌اش را پنهانی مرور می‌کند، مهربان‌تر می‌شود.»

همه‌ آن‌چه در «استاکر» (۱۹۷۹) می‌بینیم، شاید تلاشی برای رسیدن به همان لحظه‌ای است که «عزیزترین و درونی‌ترین» آرزو پیش روی آدم قرار می‌گیرد. سفر سخت و جان‌کاه استاکر و نویسنده و استاد برای رسیدن به آن جای عجیبی که نامش را گذاشته‌اند منطقه، بیش از همه یادآور همه‌ آن سختی‌هایی است که آدم‌ها به جان می‌خرند تا به آن‌چه می‌خواهند، آن‌چه در خیال خود دیده‌اند، برسند؛ جایی یا چیزی که حقیقی‌تر از هر چیز واقعی‌ای است که دوروبرمان می‌بینیم. همه‌ راه را آمده‌اند که برسند به منطقه، به اتاقی که در این منطقه است؛ اتاقی که شبیه هر اتاق دیگری است، اما کمی دقیق‌تر که نگاهش کنند، انگار شبیه هیچ اتاق دیگری نیست. مسئله خود اتاق است یا آدم‌هایی که حالا در آستانه‌ این اتاق ایستاده‌اند؟ این سه نفری که حالا این‌جا ایستاده‌اند، همان سه نفری هستند که پیش از سفر بوده‌اند؟ استاکر می‌گوید کافی است روی گذشته تمرکز کنیم تا آن آرزو، بی‌آن‌که به زبان بیاوریمش، پدیدار شود. یاد گذشته افتادن اصلا آسان نیست؛ با مهر به گذشته فکر کردن هم آسان نیست وقتی به یاد بیاوریم این آخرین فیلمی بود که آندری تارکوفسکی در وطنش ساخت و بعد از آن راهی جز تبعید پیش پایش ندید.