تحول تدریجی

نوید پورمحمدرضا

همراهی یک روان‌شناس جوان با دو بیمار روانی در سفری برنامه‌ریزی‌نشده و اتفاقیْ خط اصلی داستانیِ «نجات‌یافتگان تابستان»، نخستین فیلم بلند ماریا کافتارادزه کارگردان لیتوانیایی، است. گرد هم ‌آمدن جمعی نامتجانس و غریبه با یکدیگر، دل سپردن به جاده‌ و توقفگاه‌ها و اتفاق‌های پیش‌بینی‌نشده، شکل‌گیری رابطه‌ها و تغییر مناسبات، و نضج گرفتن دوستی‌ها و نزدیکی‌ها، همگی، یادآور الگوی آشنای فیلم‌های جاده‌ای هستند. «نجات‌یافتگان تابستان» از یک ‌سو با بهره‌گیری از این الگو، فرصت نزدیک‌تر شدن و شناخت و درک عمیق‌تر این آدم‌ها از یکدیگر و تغییر و تحول تدریجی آن‌ها را فراهم می‌کند، و از سوی دیگر، با اتخاذ لحنی آرام، بی‌تأکید، گاه سرخوش و گاه اندوهگین، به خلوت این آدم‌ها بها می‌دهد و خارج از قراردادهای ژانر، به لحظات شخصی، دردها و آرزوها، و تصورات و سرخوردگی‌هایشان امکان نفس کشیدن می‌دهد. نجات‌یافتگان تابستان فیلمی جمع‌وجور و صمیمی ا‌ست، در طول سفر تمرکزِ روایی‌اش را حفظ می‌کند، قیقاج نمی‌رود، احساسات کاراکترها و حس لحظاتش را کنترل می‌کند، تسلیمِ افسردگیِ بیمارانش و کلیشه‌های متناظر با آن نمی‌شود و از آن طرف خود را در یک سرخوشیِ کاذب و افراطی‌ ـ‌به‌ ‌عنوان گونه‌ای پادزهر مثلا‌‌ـ‌ هم خفه نمی‌کند، و از همه‌ این‌ها مهم‌تر، هوشمندانه و محترمانه تمام می‌شود. پایان در فیلم‌های آشنا، در فیلم‌های متاثر از الگوهای آشنا، بسیار مهم است: می‌توانی تماشاگرانت را با همان حس و مزه‌ آشنا، که بارها چشیده‌اند و از حفظ‌‌اند، بدرقه کنی، می‌توانی کمی با انتظاراتشان بازی کنی و با کمی حیرت و شگفتی بدرقه‌شان کنی.

چالش یک قهرمان

منصور ضابطيان

فیلم‌های جاده‌ای طرفداران خاص خود را دارند و فیلم‌هایی که مضامين روان‌شناسانه را در بر می‌گیرند هم به همین ترتیب. فیلم «نجات‌یافتگان تابستان» ترکیبی است از هر دو. فیلمی جاده‌ای از سینمای لیتوانی که کمتر فیلمی از آن دیده‌ایم. فیلم را ماریا کاوتارادزه، دختر ۲۸ ساله‌ای ساخته که به نظر می‌رسد روان‌شناسی را به اندازه سینما می‌شناسد. فیلم ماجرای یک سفر چهار نفره است که سه قهرمان اصلی دارد. ایرنه، دستیار یک روان‌پزشک معروف، ماموریت می‌یابد تا دو بیمار (نمی‌دانم این واژه درست است یا نه) درگیر با مسائل روانی را به کلینیکی در کنار دریا برساند.

یکی از بیماران پسر جوانی است که نشانه‌های بیماران دوقطبی را ارائه می‌دهد و از همین ناحیه بارها ایرنه و به تبع آن بیننده را غافل‌گیر می‌کند. بیمار دیگر دختر جوانی است که پیامد یک اقدام برای خودکشی، تحت درمان قرار گرفته است. اما شاید قهرمان اصلی این ماجرا خود ایرنه باشد که در چالشی سه‌گانه میان رفتار مسافران و تلقی خود از حرفه‌اش گیر افتاده است. فیلم بیش از هر چیز سعی دارد تابوی مشکل روان‌شناختی داشتن را پشت سر بگذارد و از بیننده‌اش بخواهد بدون هیچ نگرانی و با شجاعت در این‌باره صحبت کند. دیالوگ‌های فیلم تفکربرانگیز است، اما آن‌چه فیلم را پیش می‌برد، دیالوگ نیست، سکوت است.